Antik Çağ’dan Tarım Üzerine Düşünceler: Bir Okuma Önerisi

Tarım, insanın yazınsal faaliyetlerine uzak bir konu olmadı tarih boyunca. Yazının kullanıldığı ilk zamanlardan beri tarım yöntemleri, tarım ile yetiştirmek üretmek ile ilgili kararlar, öyküler, masallar, yöntemler kimi zaman kil tabetlerde, çömlek parçalarında, mühürlerde kimi zaman papirüslerde kimi zaman da parşömenlerde yer buldu. 

Eski Yunan’dan, Roma ‘dan, Kartaca’ya Antik Çağ’ın büyük yazarları, şairleri ve filozofları düşüncelerinde, satırlarında ve dizelerinde bu tarıma, tarımsal faaliyetlere yer ayırmışlar; uygarlığın temelini atan bu konu üzerine eğilmekten geri kalmamışlardır. Bu listede dilimize çevrilmiş antikçağın önemli Yunan ve Romalı şairlerin, filozoflarının, yazarların “tarım” üzerine yazmış oldukları eserlerden dilimize çevrilmiş olan örneklerini tanıttık. Sıralamada en erken örneklerden başlayarak Roma Çağlarına uzanan bir kronolojiye uyulmuştur. Bu değerli edebi eserleri, birer klasik filoloji çalışması olarak, çevirmek, araştırmak ve ayrıca yayınlamak bir çok farklı bilimsel ve entelektüel çabayı barındıran zahmetli bir süreç. Bu müstesna eserleri dilimize çeviren, üzerine araştıran, yayına hazırlayan ve kültürel yaşamımıza kazandıran tüm değerli isimlere ve kurumlara defalarca teşekkür etmek gerek. İyi okumalar… 

Hesiodos – Theogonia - İşler ve Günler, Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, İş Bankası Yayınları Kültür Yayınları Çeviren: Azra Erhat – Sabahattin Eyüboğlu 2016

Hesiodos, Homeros kadar popüler olmasa bile edebiyat tarihinin  köşe taşlarından. Ayrıca belirtmek lazım Hesiodos da Batı Anadolu’dan, Kymeli (Aliağa) ancak yaşanan  zorluklar ailesini Ege’nin karşı kıyısında Askra’da yeni bir yaşam kurmak zorunda bırakıyor.  Kendisi tıpkı Homeros gibi bu coğrafyanın kadim edebi geleneğin en erken temsilcilerinden. Biri Theogonia – Tanrıların Doğuşu diğeri ise bu listenin ilk sırasına yerleştireceğimiz İşler ve Günler adlı iki büyük şiirin sahibi…   

Hesiodos’un İÖ 700’lü yıllarda yaşamış olduğu düşünülüyor. Homeros’un kahramanlar, tanrılar ve tanrıçalar; saraylar ile dolu anlatılarının karşısında Hesiodos, İşler ve Günler insana, günlük yaşama ve emeğe çeviriyor gözlerini. Bu bağlamda İşler ve Günler insanın günlük yaşamını bir dizi tavsiye, yol gösterici yaşam kılavuzu olarak konumlanıyor bir anlamda. İşler ve Günler, dönemin ahlaki ve sosyal yapısı ve değerleri içinde adalet, aile, kadın-erkek işleri, denizcilik gibi farklı  temalar içeriyor. Tarım ya da çiftçilik de bunlardan bir tanesi olup, bu kılavuz içinde tarım, tarımsal pratikler, insan doğa arasındaki ilişkiler önemli bir yer tutuyor. Şiirinde, çalışmanın ya da çalışkan olmanın toprağı hangi mevsimde ekmek gerektiğinin, tarım için elverişli yerlerin nasıl neresi olabileceğine hatta bir çiftçinin bu mesleği yapacağı en uygun yaşın ne olması gerektiğine kadar pek çok tavsiye veriyor. Hatta biraz daha ileri gidelim;  kuralları belirliyor.

Hesiodos’un şiirleri yukarıda belirtildiği gibi bir çağın ahlaki, sosyal değerlerini; dinsel pratiklerini yansıtırken yine  sizi bir yandan Eski Yunan Edebiyatı’nın en önemli eserlerinden biriyle buluşturarak, Ege Kültürünün ve Tarihinin bu erken dönemlerine taşır. Ayrıca Hesiodos’un eseri hiç kuşkusuz kendisinde sonra gelecek yazarlar için önemli bir örnek olma özelliği de taşıyor.

Ksenophon,  Oikonomikos / İktisat Üzerine . Çeviren: Ari Çokona,  Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, İş Bankası Yayınları Kültür Yayınları 2020

Meşhur Sokrates’in öğrencisi Ksenephon’a dönelim, felsefi diyaloğu Oikonomikos’daki zihin açıcı tartışmalara kulak verelim ama önce bu eserin sahibi hakkında kısa bir bilgi verelim. Ksenophon’un, İÖ 432 – İÖ 355 yılları arasında yaşadığı düşünülmektedir. Sokrates’in öğrencilerindendir. Bir asker, siyaset adamıdır; felsefeci ve bir tarihçi. Atinalı olmasına rağmen, Lakedaimoniaların yani Spartalıların devlet yönetimlerine ve yaşam pratiklerine ilgi duyar. 

Diyaloğun adı olan Oikonomikos ile,  bir hanenin idamesini sağlayan farklı pratiklerin, hane halkının görevlerini, hanenin ve toprağın yönetimi ve işlenmesine ilişkin yöntemleri ya da  kuralların bütünü başlıklandırılır. Sokrates karakteri merkezine odaklanan diyalog, toprağın hangi şartlar altında  servet olarak kabul edilmesi gerektiği gibi soruları barındırırken, mülk sahibi toprak yönetimi arasındaki ilişkiyi yorumlar. İşçileri ve kahyaların idaresi ve bunların eğitimi üzerinde durulur. Diyalog boyunca pek çok çıkarsama yapılır, örneğin “tarımın en onurlu, en iyi ve en hoş geçim yolu“ olduğu düşüncesi bunlardandır. Bundan başka çiftçilik-tarım çerçevesinde çalışma, tembelliğin ne’liği üzerinde durulur. Bundan diyalog boyunca yer yer arıcılıktan, zeytinciliğe bağcılıktan hayvancılığa farklı bir çok tarımsal faaliyet alanında uygulanması gereken yöntemler üzerine bilgiler de görülebilir. 

Oikonomikos diyaloğu için Antik Çağ’da bir anlamda tarımın, çiftçiliğin felsefesidir de denebilir. 

Marcus Porcius Cato, Tarım Üzerine . Çeviren: Mehmet Seferbay, Doğu – Batı Yayınları 2022

Bu sefer,  tarım ve çiftçiliğin Roma kültüründe çok önemli bir yeri olduğu bilgisini de yanımıza ve ayrıca göz önüne alarak Roma’ya, Roma Cumhuriyeti’nin  gücünü Akdeniz boyunca yayılmaya başladığı dönemlere  uzanalım.  İÖ 234-149 yılları arasında yaşamış, geleneklerine bağlılığıyla ve sertliğiyle bilinen ünlü Romalı devlet adamı, asker ve hatip  Marcus Porcius Cato’nun Tarım Üzerine (De Agricultura ) adlı eserine bakalım. 

 Tarım Üzerine -De Agricultura’da didaktik bir anlayışla kaleme alınmış bir eser. Cato, kitabında temel  olarak Romalılara -tarımdan hayvancılığa- kadar temel olarak çiftçilik  hakkında bilgiler verir, sorular sorar ve cevaplar. Çiftçiliği farklı boyutlarıyla inceler. İdeal çiftlik, ideal bağ ya da bahçenin nasıl olması gerektiği üzerine düşünür. Sayılara meraklıdır;  belirli bir alana kurulacak ideal bir çiftliği oluşturmak için gerekli araç gereç sayısından, içinde çalışacak işçi sayısına kadar tüm bileşenleri kalem kalem verir. Ağaçların nasıl dikileceğine ve nasıl bakılacağına ilişkin ağaç türleri özelinde kimi zaman hem kendi bilgileri ve tecrübelerini hem de başkalarının bu konudaki deneyimlerini kaynaklarını da vererek aktarır. Gündelik yaşam, dinsel pratikler, gastronomi ve sağlık alanında da bilgiler ve tavsiyeler sunar. Bir yerde size zeytin ağacının nasıl budanması gerektiği anlatırken, başka bir bölümde en iyi kıyafeti ya da şapkayı nereden almanız konusunda bir tavsiye ile karşılaşabilirsiniz. Eseri ayrıca Akdeniz boyunca bitkiler, sebzeler ve meyveler hakkında bir katalog gibidir. 

Marcus Terentius Varro, Ziraat İşleri. Çeviren: A. Doğucan Hanegelioğlu, Doğu – Batı Yayınları 2021

“Ziraat İşleri  (Res Rusticae) , “Romalıların En bilgisili” olarak tanımlanmış,  Marcus Terentius Varro (İÖ 116-İS 27) tarafından yazılmış bir eser. Ziraat İşleri (Res Rusticae) üç kitaptan oluşuyor. Varro’nun değindiği konular çeşitli: Ekim, dikim, havyancılık için uygun mevsimler, tohum, aşılama, mevsimler hasat zamanı, çiftlik havyanları, ahırlar, kümesler, ev idaresi, depolama gibi hususlar ile ilgili bilgilere yer veriyor ve bunu uyarılar ile de destekliyor. Arıcılık ve havuz balıkçığından da bahsediliyor.  Bununla birlikte Varro, satırlarında tarımsal faaliyetlerin nasıl olması, nasıl yapılması gerektiğine ilişkin bilgiler, tavsiyeler ve kurallar sunarken bir yandan sizi gastronomik bilgiler ile de buluşturuyor. Yaşam alanlarına ilişkin tavsiyeler hatta yaşam alanlarında - Romalıların meşhur konut tipi villalarda - hangi hayvanların örneğin kuşların yetiştirilmesine ilişkin tavsiyeler ile karşılaşabiliyorsunuz. Eserde, mitolojik  ve dini bilgiler, ayrıca uygulamalar, festivaller, gelenek ve görenekler ile tanışma fırsatı bulabiliyorsunuz. Bütün bir didaktik anlatı, tavsiye ve kurallar bütünü arasında tarihsel atıflar, tarihsel – coğrafya sunuyor Romalı yazar. Bununla birlikte bazı hayvan ve bitki isimlerinin etimolojilerine ilişkin bilgiler de bu satırlarda yer alıyor. Varro tarafından “aranan bilgi kendi satırlarında bulunamadığı” zaman başvurulabilecek bir yazarlar listesi bile hazırlanmış. Dolayısıyla bunun sadece tarım, çiftçilik merkezine odaklanmış bir eser olmadığını Roma üzerine tarihsel, kültürel boyutları  da olan bir eser olduğunu belirtmek lazım. 

Publius Vergilius Maro, Georgica - Çiftçilik Sanatı. Çevrien: Çiğdem Dürüşken, Alfa Yayınları 2015

Bu kısa liste bir şair ve şiir ile başlamıştı ve büyük bir şair ve onun kıymetli dizeleriyle bitebilir. Antiçağ yazarları ve eserleriyle ilişkin bir okuma listesi özellikle Roma dönemlerine eriştiğinde Publius Vergilius Maro (İÖ 70 - İS 19) olmadan olmuyor. Aeneis’i kaleme alan Romalıların büyük şairinin muhteşem dizeleri, kanatlı sözleri bu sefer tohum için, toprak için söylenmiş, büyük bir sanat için dile gelmiştir. 

Georgica, dört kitap oluşan bir manzum bir eserdir. Şair eserinde kendisinden önceki pek çok isimden özellikle de Heisodos’tan ve yukarıda bahsedilen eserinden etkilenmiştir. tanrılara, tanrıçalara göklere ve tabii ki kendisini destekleyen mesenlerine övgüler ve ithafların içinde çiftçiliğe ilişkin  tavsiyelere, tarım ve hayvancılık ile bilgiler, öyküler yer alır.  İnsanlığın tarım ile tanışmasından, ekim - dikim – hasat için uygun mevsimlere; aynı meyvelerin farklı türlerine, bunların özelliklerine değinir şair eseri boyunca. Yıldızların konumuna göre, uygun günlere hangi işlerin yapılması gerektiğini anlatır. Kimi zaman tarihe, gündeliğe atıfta bulunur, orak ile kılıcın yer değiştirdiği savaş zamanlarına atıfta bulunur. Arıcılıktan,  at yetiştiriciliğinden bahseder, hayvanlara musallat olan hastalıklara karşı uyarır çiftçileri. Bütün bunları yaparken mitolojik imgeler ve anlatılar ile eşliğinde yapar.