Kültürlerin Aktarım Aracı Parşömen

Charta Pergamena yani Bergama Kâğıdı olarak adlandırılan parşömen, ismini Pergamon Krallığı’ndan, Bergama’dan alır. Keçi/koyun derilerinin tüylerinin ve yağlarının el bıçakları ile temizlenerek inceltildiği ardından gerilerek kurutulduğu bir yazı malzemesidir. Parşömenin geleneksel üretim tekniği antik dönemden bu yana hemen hemen hiç değişmemiştir. Bergama’nın Somut Olmayan Kültürel Mirası olarak Bergama’da geleneksel yöntemlerle üretilmeye devam etmektedir.

UNESCO Dünya Miras Listesi’nde yer alan Bergama Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı’nın üstün evrensel değerlerine kültürel zenginlik ve kültürel aktarım aracı olması vasıfları ile destek veren parşömenin üretiminde uzmanlaşma Bergama’da M.Ö. II. yüzyılda gerçekleşti. Pergamon’da hüküm süren Attalos hanedanı krallarından II. Eumenes döneminde, krallığın sanat, bilim, edebiyat ve kültür alanlarında gösterdiği gelişmelere bağlı olarak dünyaca ünlü Pergamon Kütüphanesi ile Mısır’daki İskenderiye Kütüphanesi arasında bir rekabet başladı. Antikçağ yazarlarından Vitruvius, bu olayı şöyle anlatmaktadır: 

‘Attalos soyunun kralları, edebiyatın büyüleyici cazibesinin etkisi altında, halka zevk vermek için Pergamon’da mükemmel bir kütüphane kurdular; Ptolemaios da sonsuz bir heyecan ve taklit arzusuyla, Attaloslardan geri kalmayan bir gayretle benzerini İskenderiye’de gerçekleştirmek için uğraştı.’ 

Bu rekabet nedeni ile Mısır’daki Ptolemaios Krallığı, Nil Nehri kıyılarında yetişen papirüs bitkisinden elde edilen kâğıdın yani papirüsün Bergama’ya ihracını yasakladı. Bunun üzerine MÖ II. yüzyılın başlarında Pergamon Krallığı, üzerine yazı yazılacak yeni bir malzeme arayışına girdi. Yapılan çalışmalar sonuç verdi, Krates isimli kütüphanecinin öncülüğünde oğlak derisini çeşitli inceltme kademelerinden geçirerek parşömeni ürettiler. Böylece daha önceleri de derinin yazı malzemesi olarak kullanılmasına karşın, derinin detaylı olarak inceltilerek temel yazı materyallerinden birine yani parşömene dönüşme serüveni Bergama’da doğdu ve Bergama’da gelişti.  

Bu üretim şekli ile elde edilen kâğıt, dayanıklı ve uzun ömürlü olması sebebi ile tekrar kullanılabilirken diğer yandan rulo dışında sayfa formunda bir araya getirilebiliyor olmasından dolayı kültürlerin aktarım aracı kitabın doğmasına da vesile oldu. Antik dünyada uzun süre varlığını sürdüren papirüsün dayanıksız yapısı ve yalnızca rulo halinde kullanılabilmesi gibi nedenler parşömeni ön plana çıkardı. Parşömen ise papirüsün aksine katlanıp bükülmeye dayanıklı olma ve her iki tarafına da yazı yazabilme özellikleri ile günümüz kitap formunu mümkün kılan kodeks yani basit dikişli not defterleri şekline dönüşmesini sağladı. Böylece kitap ve ciltleme de ortaya çıktı. Halikarnas Balıkçısı olarak tanınan Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın parşömenin ne denli önemli olduğunu vurgulayan sözleri son derece önemlidir: 

‘Bergama kâğıdının icadı Gutenberg’in basımevini icadı kadar; belki de daha önemlidir. Zaten papirüs ile basımevi icat edilemezdi. Parşömen sadece bir kâğıt değildir. Aslına bakarsanız kitabın, cildin, yaprakla sayfanın icadıdır bu!’ 

Böylece bilim dünyasının yolunu aydınlatacak olan parşömenler, Bergama’nın simgesi durumuna geldi ve tüm dünyaya Bergama’dan yayıldı. Dönemin Pergamon Kütüphanesi, bu önemli buluş sayesinde Ptolemaioslar’a bağımlı olmadan bilim, edebiyat, sanat ve kültür alanlarında parşömenlere yazılmış binlerce kitaba ev sahipliği yaptı. Bu dönemlerde dünyanın farklı yerlerinde temel olarak da tabakhanelerde üretilen parşömen Orta Çağ’da en çok kullanılan yazı malzemesi oldu. Dayanıklılığı sebebiyle önemli ve kutsal metinler parşömen üzerine yazıldı ya da sonradan aktarıldı. Günümüz kâğıdı, XV. yüzyılda parşömenin yerini almaya başladı bu yüzden parşömenin üretimi azalırken, kâğıdın parşömene göre daha dayanıksız bir malzeme olması nedeni ile yine önemli belgeler parşömen üzerine yazılmaya devam etti. Parşömen üretimi Bergama’da da bir süre kesintiye uğradı. 2005 yılında  Bergama Kültür Sanat Vakfı ve İstanbul Kare Deri Firması’nın işbirliği ile Türkiye’nin tek aktif Karatabağı ve Parşömen Ustası İsmail Araç aracılığıyla parşömen Bergama’da yeniden üretilmeye başladı. 

En yakın arkadaşım, Demet Sağlam Tokbay o dönemde parşömen üzerine çalışmalar ve tasarımlar yapıyordu ve bu işin mutfağında yani üretiminde de yer almak ve mirası devam ettirmek istiyordu. Benim de o dönemde görev yaptığım Bergama Belediyesi’nin UNESCO Dünya Mirası ve Alan Yönetim Birimi’nde yürüttüğümüz kültürel mirası koruma ve kayıt altına alma çalışmalarından edindiğim yaklaşım ile İsmail Araç’a çırak olmak istedik. Nisan 2013’te Demet ile Ustamız İsmail Araç’a geleneksel yöntemlerle parşömen üretimini öğrenmek için çırak olduk. Ardından 9-10 Mayıs 2013 tarihlerinde Bergama Belediyesi ile Ege Üniversitesi işbirliğinde düzenlenen II. Uluslararası Bergama Sempozyumu’nun iki özel konusundan biri “Kültürlerin Aktarım Aracı Parşömen” olarak ele alındı. Türkiye, Japonya, Danimarka, ABD ve İsrail’den gelen parşömen uzmanları ve akademisyenler bildiriler sundular; sonrasında da Parşömen Uzmanı Kenji Yagi moderatörlüğünde, Ustamız İsmail Araç ve onun iki çırağı olarak biz de İsmail Usta’nın tabakhanesinde ‘Geleneksel Parşömen Yapım Atölyesi’ gerçekleştirdik. 

Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı olarak 2014 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne kaydedilen Bergama’nın, UNESCO Dünya Mirası kriterlerini destekleyen Üstün Evrensel Değerlerinden biri olarak parşömenin tarihi ve geleneksel üretim yöntemleri hazırlanan adaylık dosyasında sunuldu ve UNESCO nezdinde de kabul edildi.   

Demet, parşömen üzerine çalışmalarını Bergama’da 2015-2018 yılları arasında parşömen üretim ve tasarım atölyesi Mavi Dükkan’da sürdürdü. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile ‘Geleneksel Parşömen Yapımı’nın resmi olarak tanınması için başlattığımız görüşmeler bir yandan devam ederken çıraklığımızı resmi belgelerle kabul ettiremedik. 7 Temmuz 2017 tarihinde Bergama Belediyesi’nin desteğiyle, Bergama Arastası’nda Ahilik geleneğine ait olan Peştamal Kuşatma Töreni düzenlendi. Ustamız, Demet’e ustalık ve bana da kalfalık unvanı verdi. Demet, Mavi Dükkan’ı İngiltere’ye taşıdıktan sonra 2017 yılında Bergama’da Arka Bahçe Parşömen Atölyesi’ni kurdum. 2020 yılında ustam İsmail Araç bana da ustalık unvanı verdi. Demet ise 2019 yılında İngiltere’nin Norfolk Bölgesi’nde North Elmham Köyü’nde kurduğu atölyesinde parşömen üretim ve tasarım çalışmalarını sürdürüyor. 

Parşömenin Kültür ve Turizm Bakanlığınca resmi olarak tanınması için yaptığımız çalışmalar sürerken bakanlık tarafından ‘Geleneksel Kâğıt Yapımı’ icra dalı açıldı. Ağustos 2020’de yaptığım başvurunun ardından Aralık 2021’de, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Geleneksel Parşömen Yapımı icra dalı ile "Somut Olmayan Kültürel Miras Taşıyıcısı" olarak kaydedildim. Bu gelişme ile paralel olarak ‘Karatabaklık ve Parşömen Yapımı’ İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nün çalışmalarını yürüttüğü il envanterine kaydedildi. Şimdilerde ise parşömenin ulusal envantere alınması için çalışmalarımızı sürdürüyoruz. Ardından da UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’ne başvuru yapmayı amaçlıyoruz. Ayrıca Bergama Ticaret Odası’nın parşömenin coğrafi işaretinin alınması için başlattığı çalışma dosyasına bugüne kadar yaptığımız çalışmalar altlık olarak eklendi ve Aralık 2021’de parşömen Bergama’nın coğrafi işareti olarak kaydedildi. 

Bergama Arka Bahçe Parşömen Atölyesi ile paralel olarak 2021 yılında, Lesvos Adası’nda kurduğum parşömen atölyesinde de parşömenle ilgili çalışmaları sürdürüyorum. Parşömen üretimi yapıyor, atölyeler düzenleyerek parşömenin tanıtım ve farkındalık çalışmaları ve öğrencilere yönelik somut olmayan kültürel miras eğitimleri gerçekleştiriyorum. Parşömenin güncel sanat çalışmalarında bir malzeme olarak kullanılması için sanatçılar ve tasarımcılar ile işbirliği yapıyorum.

UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi çerçevesinde Yaşayan İnsan Hazineleri Ulusal Envanteri çalışmaları kapsamında yaklaşık 70 yıldır aktif olarak karatabaklık zanaatını sürdüren ustamız İsmail Araç, 11 Ocak 2022 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Yaşayan İnsan Hazinesi Ulusal Envanteri’ne kaydedildi.

Parşömen, antik çağlarda Bergama’da geliştirilerek kullanımı dünyaya yayılan ve insanlığın ürettiği tüm birikimleri gelecek nesillere aktarılmasını sağlayan kültürlerin aktarım aracıdır. Biz de usta-çırak ilişkisi ile edindiğimiz bu kıymetli bağın verdiği güç, ustamızdan aldığımız bilgi, yıllar içinde biriktirdiğimiz deneyim ve bu mirası gelecek nesillere aktarmak için çıktığımız bu yoldaki iyi niyet ve heyecanımız ile hem parşömenin anavatanı Bergama’da, hem de İngiltere ve Yunanistan’da çalışmalarımızı sürdürüyoruz.  

Nesrin Ermiş Pavlis