"ADIM ADIM HEDEFLERİMİZE ULAŞIYORUZ"

Ankara Üniversitesi Mustafa V. Koç Deniz Arkeolojisi Uygulama ve Araştırma Merkezi (ANKÜSAM) Müdürü Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu,1992 yılında başlayan ve bugüne kadar aralıksız yürüttükleri arkeolojik kazılarda ulaştıkları yeni buluntuları ve tarihsel süreci  İzmir.Art'a anlattı.

İzmir.Art: Liman Tepe'ye ilişkin neler söyleyebiliriz tarihsel olarak?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Burası Ege'nin en önemli liman kentlerinden birisi aynı zamanda Anadolu'nun da. Özellikle Tunç çağlarında bir anlamda Anadolu'nun Ege'ye açılan kapısı gibidir Liman Tepe. O dönemde 3 bin yılda Kiklad adaları ve Kikladlı denizcilerin hâkimiyetinde. Dönem itibariyle... Kitladlı denizcilerin elinde adalar, Yunanistan, Girit ve tüm Ege adaları. Denizdeki ticareti daha çok onlar yapıyor. Liman Tepe'de Anadolu'dan gelen ticaret var. Anadolu ile Ege çok bağlantılı, Liman Tepe Anadolu’da en çok Ege bağlantılı malzemenin çıktığı yer konumunda. Teknelerle geliyorlar o zaman... Buraya gelmiş ve kırılmış, kalmış seramiklerden yola çıkarak ticaret yapıldığını biliyoruz. Seramiklerden de anlaşılacağı gibi burada ticaretin kesin olarak varlığını söyleyebiliriz.

İzmir.Art: Son yıllarda yeni bir şey bulundunuz mu peki?

Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Tabii, bizi aslında sadece Liman Tepe'yi kazıyor olarak düşünmeyin. Tüm İzmir, dolayısıyla da Ege bölgesini araştıran bir bölgesel proje olarak düşünün. Hayat hocamız 2019'da vefat etti. Ben 2020'den beri Liman Tepe'nin başkanıyım. Biz daha önce Çeşme - Bağlararasın'da kazı yaptık, Menderes Bakla Tepe’de yaptık İzmir Müzesi ile... Yarımada Urla, Çeşme v.b. Aslında biz burada tarih öncesi, klasik çağ öncesi kültürlerini inceliyoruz. O yüzden, Liman Tepe ve ötesi gibi düşünmemiz lazım. Buradaki kültürleri daha geniş alanda inceleme şansını da elde ediyoruz.

Kültürler arasında farklılıklar var mı? Varsa ne gibi farklılıklar var?

Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Evet var. Birbirinden farklı kültürler var. Mesela şöyle diyelim M.Ö. 2. bin yılda Liman Tepe 'ye bakıyoruz, burası Batı Anadolu, kıyı yerleşimi karakterinde, Aynı dönem Çeşme'deki Bağlararası kazılarımıza bakıyoruz, Ege denizine açık Minos-Girit uygarlığı ile bağlantılı içinde bir ticaret limanı. Bugünkü gibi düşünün. Birbirine yakın olsalar da aslında hepsinin dinamikleri farklı. Günümüzde Çeşme'nin turizmi veya Urla'nın tabiat ve doğa açısından tercih edilmesi gibi... Bu kültürler arası farklılıkları bulmak, görmek önemli birer buluntudur. Daha bu yıl 2022'nin Ocak ayında uluslararası bir dergide konuya ilişkin makalemiz yayınlandı. Mesela Neolitik Çağ'ın yani günümüzden 9000 yıl önceki kıyı şeridinin Urla’da bugün denizin 500-600 metre altında olduğunu öğrendik aynı zamanda. Hem tektonik depremlerle çökmüş hem deniz seviyesinde yükselme olmuş ve altında kalmış. Mesela bu çok önemli bir buluntudur arkeolojik kazı açısından.

İzmir.Art: Bu çok önemli dediğiniz bulgunun değeri, anlamı nedir?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Bu buluntular çok önemli... Çünkü her kültürü her oluşumu kendi coğrafyasıyla değerlendirmemiz lazım. Bugün Efes'e bakın Selçuk'un ortasında bir yerdir ama o zamanlar limandı. Ya da Troya'yı düşünün, ovanın ortasında bir yer şu an ama geçmişte orada bir iç deniz var ve kıyı, liman kenti imiş. Panaztepe, Menemen ovasında bir tepede yer alıyor. Orası M.Ö. 2. bin yılda bir adaymış. Liman Tepe 'de yaptığımız araştırmada dönem dönem kıyı şeridi nasıl değişiyor ve o değişiklik yaşamı nasıl etkiliyor. Bütün bunları ortaya koyduk. Bizim bütün bu çalışmalarımızda önemli birer yer tutuyor... Bulgular bu ve buna benzer nedenlerden ötürü çok önemlidir.

"ÇEŞME'DE VOLKAN KÜLÜ VE TSUNAMİ KALINTISI BULDUK"

İzmir.Art: İlginç buluntulara rastladınız mı?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Evet örneğin, Çeşme - Bağlararası'ndaki kazımızda M.Ö. 1500'lü yıllarda Santorini Yanardağı patlıyor (M.Ö. 1650-1500), insan hayatındaki en önemli doğa olayı. Yanardağın patlamasıyla havaya püsküren külleri bulduk, Çeşme'deki kazılarımızda. Gelip Çeşme'ye düşmüş. O volkan patladığı zaman da tsunamiler meydana geliyor. Meydana gelen bu tsunamilerin de Çeşme şehrini yakıp yıktığını fark ettik. Bu çalışmamızı da bu Ocak ayında uluslararası PNAS dergisinde yayınladık.(PNAS : Proceedings of the National Academy of Sciences) Çok sayıda yeni buluntulara rastladık. Yine Liman Tepe 'ye dönersek deniz altında yaptığımız arkeolojik kazılar da çok önemli. Çünkü 2700 yıllık denizin altında kalmış liman tesislerini kazıyoruz Arkaik çağa ait. Klazomenai’a ait bu bulguları bulduk. Denizin altındaki kazıları da şöyle düşünebiliriz. Denizin altındaki kazılar çok iyi korunmuş malzeme veriyor bize.

"LİMANLAR TARİHİN ÇÖPLÜĞÜ GİBİ"

İzmir.Art: Limanlar kazılar için oldukça önemli yerler mi peki?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Bugünkü limanları düşünün orayı kazsak neler buluruz... Batmış malzemeler, ölü hayvanlar, bardaklar, tabaklar. Limanlar biraz çöplük gibidir. Ya da suya düşen her şey orada kalıyor. Şimdi biz de 2700 yıllık bir limanın içini kazıyoruz. Orada eski zamandan çok önemli bir zeytinyağı işlikleri var. Şarap olsun, seramikler, seramik atölyeleri olsun, bütün bunlar yani ticaretin yapıldığı bir liman bu. Düşünün buradan tekneye koyarlarken yükleri denizin içine düşüyor ve orada kalıyor. Ne düştüyse orada kalıyor. Dolayısıyla limanlar oldukça önemlidir arkeolojik kazılarda.

Biz işte bu limanı yani Liman Tepe 'yi inceliyoruz, öncelikli durumumuz bu. Liman Tepe 'de denizin altında kalmış bir mendirek bulunuyor. Zamanında mendireğin üst kısmı yukarıdaydı tabi, bir dalgakıran o. Tektonik depremlerle çöktüğü için denizin altında kalmış... Liman Tepe'nin deniz ve kara kısmı var. Tabi birbirini tamamlıyor. Karada bulduğumuz bulgular bunun bir liman kenti olduğunu belli ediyor.

Dönem dönem buluntular elde ediyoruz... Buluyoruz. Mesela Liman Tepe 'de günümüzden 4500 yıl önce, o dönemki inançlarla ilgili ilginç buluntular bulduk. Şehirleşmenin başladığı dönemler, toplulukların, mesela merkezi bir yapı bulduk. Toplu kullanılan idari veya dini bir yapı var. Mesela Liman Tepe 'de çok sayıda fallus bulduk. Taştan oyuyorlar mesela bir tanesini başını maymun şeklinde yapmışlar. Bunlar hep dini inançlarla ilgili semboller...

İzmir.Art: Söz konusu bu buluntulara ne zaman ulaştınız?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Geçen sene bulduk bunları, daha önce de falluslar bulmuştuk 1995'te ise bu maymun başlı fallusu bulmuştuk. Aynı kazı yerinde farklı farklı dönemlerde bunları buluyoruz.

Bütün bunlar o dönemi, kültürünü, neler yaşandığını anlamamız ve yorumlamamız için, arkeolojik kazılarımızda elde ettiğimiz verilerden başka bir şey yok elimizde. Bilindiği gibi o dönem yazı yok tabi. Kazılar bize tarihin derinliklerinden kalanları ve yaşanmışlıkları anlatıyor. Örneğin Liman Tepe 'deki kazılardan elde ettiklerimizden anlıyoruz ki burada deniz ticareti, seramik ve tekstil atölyeleri var. Madencilik yapılmış. Cüruflar bulunuyor...

İzmir.Art: Liman Tepe ayrıca öğrencilerin yetişmesinde, pratik ya da staj yapmaları açısından oldukça önemli bir alan galiba?

Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Evet oldukça önemlidir çünkü yurt içi ve yurt dışından başka üniversitelerden de hocalarımız burada çalışmalarını rahatlıkla yapıyorlar. Buraya çok sayıda bilim insanı geliyor... Aynı zamanda arkeoloji öğrencileri buradan faydalanıyor ki bu durum özellikle alandaki öğrenciler için oldukça önemli. Bir laboratuvar gibi birçok kişi burada yetişiyor.

İzmir.Art: Prof. Dr. Hayat Erkanal'ın burada başlattığı kazıların yıllardır devam ettiğini biliyoruz. Özellikle hocamızın vefatının ardından, burada kazı başkanı olarak devam ediyorsunuz...

Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Ben Hayat hocamızın öğrencisi olarak başladım burada. Henüz öğrenciydim o dönem...1992 yılından itibaren öğrenci olarak gelmiştim. Bu yıl 30'uncu yılım burada, Liman Tepe kazıları da 1992'de başladı bildiğiniz gibi. Kısacası kazıya buraya öğrenci olarak geldim ve bunca zaman aralığında şu anda kazı başkanı olarak devam ediyorum. Yani kazı başladığından beri buradayım. Hala buradayım. Daha kaç yıl burada olurum bilmiyorum...

Bu sene Liman Tepe'nin de benim de 30. yılım. Bazı etkinlikler planlıyoruz. Bir kitap hazırlığımız var, onu bu yıl tamamlamak istiyoruz. Hayat hocaya adayacağımız bir sempozyum var. Aralık ayında online olacak. Bu sene Liman Tepe'yi ön plana çıkarmak istiyoruz...

Hayat hocayla 1992 yılında başladık. Denizin altına indik ki bu Türkiye'deki ilk liman kazısıdır, Liman Tepe deniz altında yürütülen... Denizaltı çalışmaları ayrı bir uzmanlık. O alanda da yüzlerce öğrenci yetiştirdik ülkemizde. 2006 yılında hocamız bunu kurumsallaştırmak istedi ve Ankara Üniversitesi Deniz Arkeolojisi Uygulama ve Araştırma Merkezi'ni kurduk. Tabi üniversitemizin desteğiyle genişledi bu çalışmalar. 2015'te de Koç Vakfı bize buradaki yerleşkeyi yapıp, Ankara Üniversitesi'ne hibe etti. Kapasitemiz genişledi... Burada büyük bir restorasyon-konservasyon laboratuvarımız var. Bu sayede yıl boyunca araştırılıyor. Çünkü deniz altından çıkardıklarımızı öncelikle uzunca bir zaman tamamen tuzdan arındırmamız gerekiyor. Başka aşamaları ve prosedürleri var. Ondan sonra restorasyonu başlıyor.

Türk Tarih Kurumu ve Kültür Bakanlığı destekleriyle bütün yıl görev yapan bir ekibimiz var. Bu nedenle yıl boyunca daha çok araştırma yapacağız daha çok yayın yapma olanağımız var. Bu açıdan çok önemli. Aslında hayallerimize adım adım yaklaşıyoruz bu çalışmalarımızla.

 İzmir.Art: Kaç yıl daha sürer sizce?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Arkeolojik kazılar, bizim yaşam süremizle ilgili değildir. Örneğin Çeşme - Bağlararası kazımızı durdurmak zorunda kaldık. Kamulaştırma ile ilgili sorunlar da bazen olabiliyor. Çünkü hazine arazilerinin dışına gidebiliyor kazılar. Özel mülkiyet olduğu için bazen kazıyı yapamıyoruz dolayısıyla orada ara verdik şimdilik. Biraz daha yolumuz var...

"HALK NELER YAPTIĞIMIZI BİLSİN"

 İzmir.Art: Halkın burada nasıl bir kazı yapıldığını, neler olup bittiğini öğrenmeleri sizin için de iyidir şeklinde düşünebilir miyiz?
Prof. Dr. Vasıf Şahoğlu: Araştırma merkezimiz bir müze değil ama haberlerden-yayınlardan duyuyorlar. Sürekli ziyaretçiler geliyor biz de gezdiriyoruz, dolaştırıyoruz ve anlatıyoruz. En azından bizim burada neler yaptığımız halk bilsin istiyoruz. Hayat hocamızın da amacı buydu zaten. Arkeolojik kazıların yanı sıra burada neler yapıldığını, neler olduğunu halkın bilmesini istiyordu... Sadece gidip kazayım-edeyim değildi. Aynı zamanda burada öğrenci yetiştirmekti. Öğrenci yetiştirdiği için hocamızın vefatından sonra bugün buradaki çalışmalar kesintiye uğramadan devam ediyor. Biz de bu bakış açısıyla-bu felsefeyle Liman Tepe kazımızı ve İzmir Bölgesi Kazı ve Araştırmalar Projemizi – IRERP sürdürüyoruz. İzmir.Art-Mehmet Emin AL

*PNAS : Proceedings of the National Academy of Sciences /Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Bilimler Akademisi Bildiriler Kitabı