Sanat ve Öteki

Anıl Yıldız

                                                                         “Aynı’nın cehenneminden ancak arzuladığım ve beni büyüleyen bir Başka sayesinde, dostla, sevgiliyle, aşkla çıkabilirim.”

                                                                                                                        Byung – Chul Han

“Edebiyat, sahip olduğumuz en iyi öteki gözü elde etme; kendimizi kendimizden kopararak görme yollarından biri.”

                                                                                                                                Doris Lessing

“Öteki” kavramı, antropoloji, felsefe, sosyoloji, psikanaliz ve edebiyatta sıklıkla işlenen bir konudur. Ötekinin ne olduğu, öteki ile ilişki, ilişkinin sınırları, bunun politik veçheleri işlenen bu konuların başında gelir. Mitolojide de ötekine dair öykülerin oldukça sık işlendiğini görüyoruz. Mitolojik anlatılarda, ilk karşılaşılan öteki, hayvanlardır. Doğanın hakimiyetini tam olarak ele geçiremeyen insan için hayvan ile ilişki bir kutsallık ilişkisiydi. Bir şaman; ayı , geyik, kurt postuna girerek hayvan – oluş halinde esrik bir şekilde gaip ile ilişki kurmaya çalışıyordu. Hayvan, burada ilk karşılaşılan ötekiydi. İnsan, kendi eksikliğini öteki ile tamamlamaya çalışıyordu.

Öteki ile kurulan her temas, insana yeni bir hikaye sunar. İnsan, varlığının sınırlarını ancak öteki ile genişletir. “İnsan, kendini insanda tanır” sözü bu anlamda önemlidir. Dinler de bir anlamda öteki ile ilişkilerin düzenlenmesi üzerine pek çok söylem geliştirmişlerdir. Hz. İsa, Hz. Muhammed ilk başta ötekine seslenmişlerdir. Ötekinin kurtuluşu bu minvalde önemlidir.

Modern dönemde ise Öteki, bir tehdit olarak algılanmıştır. Özellikle ulus devletlerin ortaya çıkması ile birlikte; kimlik, etnisite insanlar için yeni bir varlık nedeni olarak belirlenmiştir. Ve devlet de bunu koruyup, düşmana karşı bu birliği sağlamakla görevli kılınmıştır. İdeoloji ile birleşen bu oluşta, üstün insan dışında kalanlar öteki olarak görülmüştür ve buna yönelik baskılayıcı bir söylem geliştirilmiştir. (Antik – Yunan’da da bu durumun örnekleri vardır)

Bilim de bir anlamda ilerlemeci bir şekilde bu doğrultuda adım atmıştır. Charles Darwin’in evrim kuramı, toplumsal – sosyal alana uygulanmaya çalışılmış ve “Sosyal Darwinizm” kuramı oluşturulmuştur. 2. Dünya Savaşı sırasında Amerikalı tarihçi Richard Hofstadter’in yazdığı “Amerikan Düşüncesinde Sosyal Darwinizm” bu noktada önemlidir. Sosyal Darwinizm, faşizmi de kuramsal olarak beslemiştir. Hitler’in Yahudiler’e karşı uyguladığı soykırımın temelinde ari ırk – üstün ırk yaratma düşüncesi vardır. Öteki’ne bakış özellikle bu dönemden itibaren ağır yara almıştır.

İnsanın en büyük zenginliği, kendisiyle yetinmeyip ötekiyle kurduğu ilişki sayesinde hem yeteneklerini hem de arazlarını tanımasıdır. Sanat, bu anlamda öteki – kendi içindeki öteki de dahil – ile temas etmenin en estetik formudur. Sesi kısılan, örselenen ötekinin varoluşunu güçlendiren en önemli araçtır sanat. Edebiyat da bunun aktarılmasının yollarından biridir. Öteki ve edebiyat arasındaki ilişki derinlemesine incelemeyi hak eden bir konudur. Dostoyevski, eserlerinde öteki ile ilişkiyi özellikle ele almıştır. Öteki, O’na göre insanın en sınır noktasında yeni bir hikayenin keşfedileceği, kendisini de yontacağı bir varlıktır. Dostoyevski, “Öteki” romanında bulduğu konuya ilişkin de, konunun bugüne kadar bulduğu en ilgi çekici hikaye olduğunu belirtmiştir. Felsefede de öteki kavramı sıklıkla işlenmiştir. Ötekine dair geliştirilen otoriter söylemi eleştirel bir perspektiften ele alan pek çok düşünür vardır.

Ötekine dair hikaye üretimi, o hikayelerin içeriği, bir toplumun demokratik bilincini yansıtır. Politik alandaki olumsuz söylemlere karşın sanat, yol açıcı, demokratik bilinci iyileştirici bir işlev üstelenebilir.

Sanat, insanın karanlık yönüyle hesaplaşmasına vesile olduğu gibi, toplumsal bir karanlık yön olan ötekine dair düşmanca söylemleri de gündemden düşürebilir. Ötekinin hikayesi bizim kendimizle yüzleşmemize bir çağrıdır. Sanat, bu çağrının aktarılabileceği en estetik yolculuktur…

Okuma Listesi

• “Öteki” Olmak “Öteki”yle Yaşamak – Jürgen Habermas
• Romantik Yalan ve Romansal Hakikat (Edebi Yapıda Ben ve Öteki) - Rene Girard
• Ben ve Öteki – Tahsin Yücel
• Klasik Türk Edebiyatında Öteki – Editör: Adnan Oktay 
• Edebiyat ve Öteki(lik) – Funda Kızıler Emer – İnci Aras
• Öteki - Dosyoyevski