8 Mart Dünya Emekçi Kadınlar Günü, sanat dünyasında cinsiyet eşitsizliğini sorgulamak için önemli bir vesile sunuyor. Tam 54 yıl önce, 1971'de sanat tarihçisi Linda Nochlin'in kaleme aldığı "Neden Hiç Büyük Kadın Sanatçı Yok?" (Why Have There Been No Great Women Artists?) başlıklı makalesi, sanat tarihi yazımını derinden sarsan bir manifestoya dönüştü. Nochlin'in provokatif sorusu, görünürde masum bir merak gibi görünse de, aslında sanat dünyasındaki kurumsal yapıları, büyüklük kavramını ve kadınların sanatsal üretiminin önündeki engelleri irdelemek için atılmış önemli bir adımdı. Yarım asrı aşkın süre geçmesine rağmen, Nochlin'in makalesi hâlâ günümüz sanat dünyasındaki tartışmaları şekillendiriyor. 

Linda Nochlin, 2000. Fotoğraf: Annie Appel

Linda Nochlin makalesinde, dönemin sanat çevrelerinde ve akademisinde yaygın olan bir düşünceyi sorgulamıştı: "Neden Michelangelo, Rembrandt veya Picasso düzeyin büyük kadın sanatçılar yok?" Nochlin, bu sorunun kendisinin sorunlu olduğunu gösterdi. Yazının en çarpıcı yanı, büyük kadın sanatçıların olmamasını kadınların doğal yeteneksizliğine veya biyolojik farklılıklarına bağlayan argümanları yerle bir etmesiydi. Nochlin, sorunu bireysel başarısızlıklardan ziyade kurumsal engellere odaklanarak ele aldı. Onun analizine göre, sanat eğitimine erişim, nü çalışmaları yapabilme imkânı, sanat akademilerine kabul ve mesleğe katılım fırsatları gibi konulardaki sistematik dışlanma, kadınların "büyük sanatçı" olarak kabul edilmesini engelliyordu. Nochlin'in en önemli katkılarından biri, "deha" kavramının kendisini sorgulamasıydı. Sanatsal deha, doğuştan gelen, mistik bir yetenek olarak değil, belirli kurumsal koşullar içinde gelişen bir olgu olarak ele alınmalıydı. Büyük sanatçı olmak için gerekli olan şey sadece yetenek değil, aynı zamanda eğitim görmek, ustalarla çalışmak ve sanat camiasında tanınmaktı – ki bunların hepsi kadınlar için tarihsel olarak kısıtlanmıştı.

Tekrar tekrar elenmeyeceğini ispatlamadığı sürece bir kadının sanatçı olarak hiç bir yeri yoktur.

Louise Bourgeois

Nochlin'in Açtığı Yolda İlerleme ve Güncel Durum

Nochlin'in makalesinden bu yana, sanat dünyasında çok şey değişti. Feminist sanat tarihçileri, unutulmuş kadın sanatçıları yeniden keşfetti, müzeler koleksiyonlarındaki cinsiyet dengesizliklerini sorgular hale geldi ve sanat piyasası yavaş da olsa daha kapsayıcı olmaya başladı. Ancak 2025'e geldiğimizde bile, sanat dünyasındaki cinsiyet eşitsizlikleri devam ediyor. Art Basel ve UBS'nin 2023'de yayınladığı Sanat Piyasası Raporuna göre, küresel müzayede satışlarında kadın sanatçılar toplam gelirin yalnızca %9.3’ünü oluşturuyor. Dünyanın önde gelen müzelerindeki daimi koleksiyonlarda sergilenen eserlerin sadece %13-15'i kadın sanatçılara ait. Artsy platformunun 2023 verilerine göre, kadın sanatçıların eserlerinin fiyatları erkek meslektaşlarına göre ortalama %37 daha düşük. Bu ekonomik uçurum, kadın sanatçıların kariyerlerini sürdürme ve piyasada varlık gösterme konusundaki zorluklarını artırıyor.

Galeri satışlarının yalnızca yüzde 39'unu kadın sanatçıların eserleri oluşturuyor.

Art Basel ve UBS Sanat Piyasası Raporu 2024

Dijital Çağda Kadın Sanatçılar: Yeni Fırsatlar ve Engeller

Dijital teknolojilerin yükselişi, geleneksel sanat kurumlarını bypass etme potansiyeli sunarken, kadın sanatçılar için hem yeni fırsatlar hem de yeni zorluklar getirdi. NFT (Non-Fungible Token) piyasası, ilk bakışta demokratik bir alan vaat etse de, ArtTactic'in 2022 NFT Piyasa Raporu'na göre, NFT satışlarının yalnızca %16'sı kadın sanatçılara aitti. Bunun yanında Women of Crypto Art (WOCA) gibi organizasyonlar, kripto sanat alanında kadınların görünürlüğünü artırmaya çalışıyor. 

Sosyal medya platformları, kadın sanatçıların kendi seslerini duyurmaları ve geleneksel küratöryal filtreleri aşmaları için önemli bir araç haline geldi. Instagram, TikTok ve Twitter gibi platformlar, eserlerini doğrudan izleyiciye sunma fırsatı veriyor. Ancak bu platformlardaki algoritma yanlılıkları ve çevrimiçi taciz, kadın sanatçıların dijital alanda da karşılaştığı engeller olmaya devam ediyor.

Kurumsal Değişimler ve Dirençler

Son yıllarda büyük müzeler, koleksiyonlarında ve sergilerinde cinsiyet eşitliğini sağlamak için adımlar atmaya başladı. Tate Modern, MoMA ve Pompidou gibi önemli kurumlar, koleksiyonlarını genişletme ve sergileme stratejilerini yeniden düşünme konusunda çaba gösteriyor. Ülkemizde 2021'te Meşher'de gerçekleştirilen "Ben-Sen-Onlar: Sanatçı Kadınların Yüzyılı" sergisi, Türkiye'deki kadın sanatçıların tarihini ve güncel konumunu irdeleyen önemli bir girişimdi. Benzer şekilde, Salt Galata’da “Mihri: Modern Zamanların Göçebe Ressamı” sergisi, Osmanlı'nın ilk kadın ressamlarından Mihri Müşfik'i yeniden gündeme getirmişti.

Mihri’nin otoportresi. 29.08.1920. Yapı Kredi Koleksiyonu

Ancak kurumsal değişimin yavaşlığı dikkat çekici. Guerrilla Girls kolektifinin 2022'de yaptığı araştırmaya göre, Metropolitan Müzesi'nin modern sanat bölümünde kadın sanatçıların oranı yaklaşık %11 civarındadır. Guerrilla Girls kolektifi, 1985'den beri " Met. Müzesine Girmek İçin Kadınların Çıplak Olması Gerekir mi?" gibi provokatif posterlerle sanat dünyasındaki cinsiyet eşitsizliğine dikkat çekiyor.

Kesişimsellik Perspektifi: Sanat Dünyasında Çoklu Marjinalleşme

Nochlin'in makalesindeki analizi genişleten güncel feminist yaklaşımlar, cinsiyet, ırk, etnisite, cinsel yönelim ve sınıf gibi farklı kimlik katmanlarının kesişiminde yaşanan deneyimlere odaklanıyor. Beyaz, Batılı, heteroseksüel kadın sanatçılar bile dezavantajlı konumdayken, renk, göçmenlik veya queer kimlikleri taşıyan kadın sanatçılar için engeller katmerleniyor.

Sonia Boyce'un 2022'de Venedik Bienali'nde Altın Aslan ödülünü kazanması, siyahi bir kadın sanatçının bu prestijli ödüle layık görülmesinin ilk örneği olması açısından anlamlıydı. Benzer şekilde, Simone Leigh'in aynı bienalde ABD pavyonunu temsil eden ilk siyahi kadın sanatçı olması, değişimin işaretleriydi. Türkiye sanat sahnesinde, Nil Yalter, Gülsün Karamustafa ve Füsun Onur gibi öncü kadın sanatçılar, toplumsal cinsiyet, göç ve kimlik konularını işleyen çalışmalarıyla uluslararası alanda tanınırlık kazandı. Bu sanatçıların yıllarca görmezden gelindikten sonra son yıllarda büyük retrospektif sergiler ve uluslararası platformlarda temsil edilmesi, yavaş da olsa bir değişimin göstergesi.

Georgia O’Keeffe. Pedernal, 1941. Georgia O'Keeffe Müzesi

Nochlin'in Mirası ve Günümüze Yansımaları

Linda Nochlin'in yarım asır önce sorduğu soru, sanat tarihinde bir devrimin fitilini ateşledi. "Neden hiç büyük kadın sanatçı yok?" sorusunun kendisi, bir cevaptan çok, yüzyıllardır süregelen kurumsal körlüğü ortaya çıkaran bir aydınlanma anıydı. Bugün artık biliyoruz ki sorun kadınların yeteneğinde değil, tarihin onları görmeyi, değerlendirmeyi ve kaydetmeyi reddetmesindeydi. İstatistikler, temsiliyet ve ekonomik değer açısından cinsiyet eşitsizliğinin sürdüğünü gösterse de, Nochlin'in açtığı yoldan ilerleyen sanatçılar, küratörler ve sanat tarihçileri, kurumsal yapıları dönüştürme çabasını sürdürüyor.

2025'te durmaksızın sormamız gereken soru artık "neden kadın sanatçı yok?" değil, "neden kurumlarımız kadın sanatçıların varlığını görmezden gelmeye devam ediyor?" olmalıdır. Çünkü sanat, yalnızca estetik bir deneyim değil, aynı zamanda gücün, sermayenin ve prestijin dağıtıldığı bir alandır. Cinsiyet eşitliği, sadece duvarlarda kadın imzalı eserlerin sayısını artırmakla değil, sanat kurumlarının liderlik yapılarını, küratöryal pratiklerini ve satın alma politikalarını kökten değiştirmekle mümkün olacaktır.

Nochlin'in sorusu sadece sanat tarihine değil, toplumsal adalete dair bir çağrıydı. Kadın sanatçıların görülmesi, duyulması ve eşit değerlendirilmesi, demokratik bir kültürün temel taşıdır. Bugün sanat dünyasının her katmanında – galerilerde, müzayede salonlarında, akademide, müzelerde ve dijital platformlarda – kadınların varlığını güçlendirmek için atılacak her adım, sadece sanatı zenginleştirmekle kalmaz, insanlığın kolektif belleğindeki büyük boşluğu da doldurur. Çünkü sanatın gücünün tam potansiyeli, ancak tüm seslerin eşit duyulabildiği bir dünyada açığa çıkacaktır.